ขันแก้วทั้งสาม หรือในภาษาท้องถิ่นภาคเหนือเรียกว่า ขันแก้วตังสาม หรือ ขันแก้ว คือ พานสำหรับใส่ข้าวตอก ดอกไม้ ธูปเทียน เพื่อบูชาแก้วสามประการ คือ พระรัตนตรัยได้แก่ พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ มีลักษณะ เป็นกระบะทรงสามเหลี่ยม ที่มีขาตั้งสามขา ทรงสูง มักสูงจากพื้นประมาณ 30 นิ้ว ปากพานเป็นรูปสามเหลี่ยมหรือทรงกลม นิยมทาด้วยรักและสีชาด ปิดทอง และเขียนด้วยลายรดน้ำให้สวยงาม ประดับตกแต่งด้วยการลงรักและปิดทองประดับกระจก ตามแต่ความถนัดและความชำนาญของช่างในแต่ละท้องถิ่น มักวางตั้งไว้บริเวณหน้าพระประธานในวิหาร สำหรับให้พุทธศาสนิกชนที่มาทำบุญในวันธรรมสวนะนำดอกไม้ธูปเทียน มาใส่ในขันแก้วทั้งสาม โดยวางไว้ที่มุมทั้ง 3 มุม แทนการบูชาพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์
ลักษณะของขันแก้วทั้งสาม
ภาพจาก พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติหริภุญไชย ลำพูน https://www.finearts.go.th/hariphunchaimuseum/view/34678
โดยถือเป็นธรรมเนียมของชาวล้านนาว่า เมื่อมาถึงวัดแล้วจะเข้าไปกราบพระประธานในพระวิหารก่อน แล้วจึงนำข้าวตอกดอกไม้ธูปเทียนมาใส่รวมกันในขันแก้วทั้งสาม ในสมัยก่อนหมู่บ้านหรือชุมชนต้องการให้ชาวบ้านร่วมใจกันนำดอกไม้และธูปเทียนมาถวายรวมกันในที่เดียวกัน เพื่อความรักความสามัคคีและความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน โดยวิธีการใส่ดอกไม้ต้องให้รู้ความหมายและลำดับวิธีการใส่ จึงจะเป็นพิธีกรรมอันศักดิ์สิทธิ์
ภาพจาก Facebook. ราชอาณาจักล้านนา. (2563, 7 มกราคม).
https://www.facebook.com/photo/?fbid=2877947448934840
ภาพจาก Facebook หมู่เฮาจาวเหนือ. (2557, 22 กรกฎาคม).
https://www.facebook.com/photo?fbid=691770430872766
การ “ใส่ขันแก้วทั้งสาม” จะต้องจัดแบ่งดอกไม้ธูปเทียนออกเป็น 3 ชุด เพื่อวาง 3 มุมของขันแก้ว ซึ่งแต่ละมุมหมายถึง พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ ก่อนใส่หรือวางดอกไม้ธูปเทียนต้องกล่าวคำบูชา ซึ่งอาจแตกต่างอันไปตามท้องถิ่น เช่น
- มุมแรก เป็นการบูชาแก่พระพุทธเจ้า ก่อนวางกล่าวคำบูชาว่า “พุทธคุณัง ปูเชมิ” แปลว่า ข้าพเจ้าขอบูชาคุณของพระพุทธเจ้า หรือบางท้องถิ่นกล่าวคำว่า “อรหัง” หรือ “พุทโธ อะระหัง”
- มุมที่สอง เป็นการบูชาพระธรรมกับพระวินัย ก่อนวางกล่าวคำบูชาว่า “ธัมมคุณัง ปูเชมิ” แปลว่าข้าพเจ้าขอบูชาพระธรรม หรืออาจกล่าวคำว่า “ปัจจตตัง” หรือ “ธัมโมปัจจัตตัง”
- มุมที่สาม เป็นถวายบูชาคุณพระสงฆ์ ก่อนวางกล่าวคำบูชาว่า “สังฆคุณัง ปูเชมิ” แปลว่าข้าพเจ้าขอบูชาคุณพระสงฆ์ หรืออาจกล่าวคำว่า “ยทิทัง” หรือ “สังโฆ ยะทิทัง”
ขันแก้วทั้งสาม ซึ่งผู้มาทำบุญวางดอกไม้ธูปเทียนแล้วนี้ จะใช้ประเคนเมื่อถึงเวลาไหว้พระรับศีลหรือสวดมนต์ถวายไทยทาน ผู้รับหน้าที่ถวายจตุปัจจัยแก่ภิกษุสามเณรจะยกขันแก้วทั้งสามไปไว้หน้าพระพุทธรูปประธาน โดยการประเคน คือยกขันแก้วไปแตะบริเวณฐานชุกชีหรือแท่นแก้วเบา ๆ แล้ววางไว้บริเวณนั้น พร้อมกราบ 3 หน ถือว่าเป็นเสร็จพิธี
เรียบเรียง :
วราพรรณ พูลสวัสดิ์ ครูชำนาญการพิเศษ สถาบันส่งเสริมการเรียนรู้ภาคเหนือ
อ้างอิง :
• จักรพงษ์ คำบุญเรือง. (2561, 24 มกราคม). เครื่องใช้ในพิธีกรรม…ของคนล้านนา. เชียงใหม่นิวส์ https://www.chiangmainews.co.th/page/archives/664587
• สนั่น ธรรมธิ. (2563, 16 เมษายน). ไปวัด. คลังความรู้ล้านนา มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. https://accl.cmu.ac.th/Knowledge/details/1270
• หมู่เฮาจาวเหนือ. (2557, 22 กรกฎาคม). วันนี้เฮาจะมาอู้จ๋ากั๋นถึงเรื่องก๋านใส่ “ขันแก้วทั้งสาม” โดยทางล้านนาเฮาฮ้องว่า “ขันแก้วตังสาม” [โพสต์]. Facebook. https://www.facebook.com/photo?fbid=691770430872766
• ราชอาณาจักรล้านนา. (2563, 7 มกราคม). #ขันแก้วตังสาม ในล้านนา แก้วตังสาม หมายถึง พระรัตนตรัย ขัน หมายถึง พานขนาดใหญ่ [รูปภาพ]. Facebook. https://www.facebook.com/photo/?fbid=2877947448934840
• พนมกร นันติ. (2555, 23 สิงหาคม). เครื่องสักการะชาวล้านนา ศรัทธาที่ไม่เคยเปลี่ยนแปลง [รูปภาพ]. Chiangrai Focus. https://forums.chiangraifocus.com/?topic=287299
• อริสรา คงประเสริฐ. (ม.ป.ป). ขันแก้วทั้งสาม. หอจดหมายเหตุแห่งชาติเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ เชียงใหม่. https://www.finearts.go.th/chiangmaiarchives/view/33569-ขันแก้ว
ทั้งสาม
