พรรณไม้ในสถาบัน สกร.ภาคเหนือ : มะเกลือ

มะเกลือ เป็นพรรณไม้ที่มีลักษณะเด่นคือ ทุกส่วนของมะเกลือเมื่อแห้งแล้วจะเปลี่ยนเป็นสีดำ ในสมัยก่อนจะใช้ยางจากผลไปใช้ย้อมผ้า ได้สีเทาถึงน้ำตาล สีย้อมจากมะเกลือเกิดจากการนำผลของมะเกลือมาย้อมเส้นใยหรือผ้า โดยมะเกลืออ่อนนำมาย้อมได้สีดำ มะเกลือสุกนำมาย้อมได้สีเทา มะเกลือดองนำมาย้อมได้สีเทาอ่อน กระบวนการย้อมจะเริ่มจากการย้อมเย็นได้สีเทาอ่อน แล้วจึงย้อมร้อนให้ได้สีน้ำตาลเข้มถึงดำ สามารถย้อมเส้นใยธรรมชาติ เช่น ไหม ฝ้าย ซักแล้วสีไม่ตก นอกจากนี้การดองมะเกลือเก็บไว้ทำให้สามารถย้อมได้ตลอดปี แต่ในปัจจุบันการย้อมผ้าด้วยมะเกลือไม่ค่อยพบแล้ว การปลูกต้นมะเกลือจึงน้อยลง และคนรุ่นใหม่จึงไม่ค่อยรู้จักต้นมะเกลือกันแล้ว

ลักษณะทั่วไป

เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ สูงประมาณ 10-30 เมตร มีเรือนยอดเป็นพุ่ม ลำต้นเปลา (ลำต้นสูงชะลูด ไม่มีกิ่งที่ลําต้น)

ข้อมูลทางพฤกษศาสตร์
1. ชื่อวิทยาศาสตร์  : Diospyros mollis Griff.
2. ชื่อไทย  : มะเกลือ
3. ชื่อท้องถิ่น : มักเกลือ, ผีเผา, มะเกือ มะเกีย, เกลือ
4. ชื่อสามัญ : Ebony tree
5. วงศ์ (Family) : EBENACEAE
6. สกุล (Genus) : Diospyros
7. ลักษณะวิสัย (Habit) : ไม้ยืนต้น
8. ลักษณะทางพฤกษศาตร์

• ลำต้น มีลำต้นขนาดย่อม ๆ โคนต้นมักขึ้นเป็นพอพอน ผิวเปลือกเป็นสีดำ แตกเป็นสะเก็ดเล็กๆ ตามยาว เปลือกด้านในมีสีเหลือง แก่นสีดำสนิทเนื้อละเอียดเป็นมันสวยงาม   

• ใบ เป็นใบเดี่ยวขนาดเล็ก เรียงสลับกัน ก้านใบกว้างประมาณ 3.5-4 เซนติเมตร ยาวประมาณ 5-10 เซนติเมตร โคนและปลายใบแหลม ขอบใบเรียบ ผิวใบเรียบมัน แต่ใบอ่อนมีขนปกคลุมทั้งสองด้าน

ภาพจาก : ฐานข้อมูลพรรณไม้ องค์การสวนพฤกษศาสตร์ กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม

http://www.qsbg.org/Database/plantdb/mdp/medicinal-specimen.asp?id=742

• ดอก  ออกดอกตามซอกใบ มีสีขาวหรือสีเหลืองอ่อนแยกเพศอยู่ต่างต้นกัน ดอกเพศผู้ออกรวมกันเป็นช่อสั้น ๆ ช่อหนึ่งมี 3 ดอก มีกลีบเลี้ยง 4 กลีบ  ที่โคนกลีบดอกเชื่อมติดกันเป็นรูปถ้วย ปลายกลีบดอกโค้งไปด้านหลัง เรียงซ้อนเกยกันทั้งหมด 4 กลีบ มีเกสรอยู่กลางดอก ส่วนดอกเพศเมียเป็นดอกเดี่ยว มีขนาดใหญ่กว่า และมีก้านเกสร 4 แฉก รังไข่มีขนปกคลุม
• ช่วงเวลาการออกดอก  เดือนมกราคมถึงสิงหาคม
• ผล  มีลักษณะเป็นรูปทรงกลม ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 2 เซนติเมตร ผิวเรียบเกลี้ยง ผลอ่อนมีสีเขียว ผลสุกมีสีเหลือง และเปลี่ยนเป็นสีดำเมื่อผลแก่ มีกลีบเลี้ยงติดอยู่ที่ขั้วผล 4 กลีบภายในผลมีเมล็ดแบนสีเหลืองประมาณ 4-5 เมล็ด 

9. การกระจายพันธุ์และนิเวศวิทยา
มีถิ่นกำเนิดในทวีบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ได้แก่ กัมพูชา ลาว เมียนมาร์ ไทย และเวียดนาม พบในป่าผลัดใบ ป่าเบญจพรรณ และป่าดิบ ในทุกภาคของประเทศไทยและพบมากในจังหวัดลพบุรี ราชบุรี สระบุรี นครราชสีมา ขอนแก่น ชัยภูมิ สกลนคร และอุดรธานี    

แผนที่แสดงถิ่นกำเนิดและการกระจายพันธุ์ของมะเกลือ

ภาพจาก Plant of the world online.
https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:322726-1

10. การปลูกและการขยายพันธุ์ 

ขยายพันธุ์ด้วยการเพาะเมล็ด

11. การใช้ประโยชน์
ผลมะเกลือ มีสรรพคุณตามตำรายาไทย คือ ผลสดที่โตเต็มที่และมีสีเขียวเข้มช่วยขับพยาธิ ส่วนผลสุกที่มีสีดำสามรถนำไปใช้ย้อมผ้า ย้อมแหซึ่งจะให้สีดำเข้มและติดได้ทนนาน ที่สำคัญมากและต้องระวังคือ ผลมะเกลือสีดำห้ามนำไปรับประทานโดยเด็ดขาดเพราะมีสารพิษที่จะทำให้ตาบอดได้ นอกจากนี้ ไม้มะเกลือซึ่งมีความละเอียดและแข็งแรงทนทาน สามารถนำไปทำเครื่องเรือน เครื่องดนตรี หรือทำตะเกียบได้ดีเช่นกัน

พรรณไม้นี้สามารถสัมผัสของจริงได้ที่บริเวณด้านข้างระหว่างอาคารส่วนการศึกษา บนพื้นที่สูงกับอาคารเทคโนโลยีทางการศึกษา สถาบัน กศน.ภาคเหนือ

---

เขียน/เรียบเรียง :

แก้วตา ธีระกุลพิศุทธิ์  ครู ชำนาญการพิเศษ  สถาบัน กศน.ภาคเหนือ

ถ่ายภาพ : 

สราวุธ เบี้ยจรัส  นัชรี อุ่มบางตลาด  อรวรรณ ฟังเพราะ

อ้างอิง :
พิชัย สราญรมย์, สาโรช เมาลานนท์ และวราวรรณ กิจธรรม. (2526). ความรู้เรื่องมะเกลือและแนวทางวิจัย. ข่าวสารเกษตรศาสตร์. 28(2), 1-11. https://kukr.lib.ku.ac.th/kukr_es/kukr/search_detail /dowload_digital_file/39174/70288

แพรวพรรณ เกษมุล. (2556). การศึกษาความหลากหลายทางพันธุกรรมของพืชสกุล Diospyros ในภาคใต้โดยใช้เทคนิคอาร์เอพีดี [วิทยานิพนธ์ปริญญามหาบัณฑิต, มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์]. https://kb.psu.ac.th/psukb/bitstream /2010/9616/1/384702.pdf

มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. (ม.ป.ป.). ข้อมูลต้นไม้ : มะเกลือ. ระบบฐานข้อมูลพรรณไม้ในมหาวิทยาลัยเชียงใหม่. https://buildings.oop.cmu.ac.th/plant/index.php?op=plants&do=treedetail&treeid=3964

มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. คณะแพทยศาสตร์. (2564, 30 พฤศจิกายน). มะเกลือ. สถานการแพทย์แผนไทยประยุกต์. https://www.med.tu.ac.th/department/attm/?p=2151

มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี. คณะเภสัชศาสตร์. (ม.ป.ป). มะเกลือ. ฐานข้อมูลสมุนไพร.

https://apps.phar.ubu.ac.th/phargarden/main.php?action=viewpage&pid=90