เอื้องเขาแกะ (Rhynchostylis coelestis)
เอื้องเขาแกะเป็นกล้วยไม้สกุลช้างอีกชนิดหนึ่งที่พบเห็นได้ในบ้านเรา ชื่อ “เขาแกะ” เป็นชื่อที่เรียกตามลักษณะที่พบเห็น คือใบที่โค้งงอสลับกันไปมาซ้ายขวาที่เหมือนเขาของของแกะ ในธรรมชาติมักพบได้ทั่วไปบนคาคบไม้เตี้ย-สูงในป่าโปร่งร้อน จึงนับได้ว่าเป็นกล้วยไม้ที่ทนร้อนมาก ทางภาคเหนือของไทยอาจได้ยินคำว่า เอื้องขี้หมา ซึ่งเป็นชื่อหนึ่งของเอื้องเขาแกะ นอกจากนี้ ยังมีชื่อเรียกอื่น ๆ อีก เช่น เอื้องเขาควาย เอื้องเขาแกะบางต้นอาจมีสีต่างออกไป เช่น บางต้นมีสีไปทางสีฟ้าหรือสีน้ำเงินจึงมีชื่ออีกชื่อหนึ่งว่า Blue Foxtail แปลว่า จิ้งจอกหางน้ำเงิน บางต้นมีดอกสีม่วงมากจนเกือบแดง เรียกว่า “เขาแกะแดง” บางต้นดอกมีสีขาวบริสุทธิ์ เรียกว่า “เขาแกะเผือก” ซึ่งค่อนข้างหาได้ยาก
เอื้องเขาแกะ ภาพโดย นัชรี อุ่มบางตลาด
ลักษณะทั่วไป
ใบมีลักษณะใบโค้งงอ สลับกันไปมาซ้าย ขวา ที่เหมือนเขาของแกะ จึงมีชื่อเรียกว่า “เขาแกะ” ใบแบนบางกว่ากล้วยไม้ชนิดอื่นในสกุลเดียวกันมี ลำต้นมีรูปทรงกระบอก โคนใบซ้อนกันเป็นแผง ช่อดอกตั้งขึ้นเป็นรูปทรงกระบอก ก้านช่อมักสั้นกว่าแกนช่อ มีดอกแน่น ดอกมีขนาดประมาณ 1.5- 2 เซนติเมตร กลีบเลี้ยงคู่ข้างรูปไข่กลับ กลีบดอกรูปขอบขนานแกมรูปไข่ ทั้งห้ากลีบสีขาว ปลายกลีบมนและสีเข้มกว่าโคน กลีบมีเดือยดอกที่แบนและส่วนปลายโค้งงอ เส้าเกสรสั้นสีขาว ช่วงออกดอกจะไม่ทิ้งใบ ดอกมีกลิ่นหอม
ข้อมูลทางพฤกษศาสตร์ของเอื้องเขาแกะ
1. ชื่อวิทยาศาสตร์ (Scientific Name) : Rhynchostylis coelestis (Rchb.f.) A.H. Kent
ชื่อพ้อง : Saccolabium celeste Rchb.f.
Vanda pseudocaerulescens Guillaumin
2. ชื่อไทย : เอื้องเขาแกะ
3. ชื่อท้องถิ่น : เขาแกะ เอื้องขี้หมา เอื้องเขาควาย เอื้องเขาแกะ
4. วงศ์ (Family) : กล้วยไม้ Orchidaceae วงศ์ย่อย : Epidendroidiae
5. สกุล (Genus) : Rhynchostyis
6. ลักษณะวิสัย (Habit) : กล้วยไม้อิงอาศัย (Epiphylic orchid)
7. ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
- ลำต้น : ลำต้นสีเขียว รูปทรงกระบอก มีลักษณะโคนใบหุ้มลำต้นสีเขียว มีขนาด 0.3-0.8 x 0.5-5 เซนติเมตร
- ใบ : ใบรูปแถบ ขนาด 1.6-4 x 6-11.2 เซนติเมตร ใบมีสีเขียว ใบอวบ ค่อนข้างแข็ง ปลายใบแหว่งเป็นรูปครึ่งวงกลม กลางใบ เป็นร่อง ขอบใบเรียบ ใบเรียงชิดกัน สลับซ้ายขวา
- ราก : เป็นรากอากาศ มีขนาด ใหญ่สีขาวอมเขียว ปลายรากแหลม มีสี เขียวอ่อน รากมีลักษณะกลม ผิวรากมีสี ขาว รากหยักเล็กน้อย มีขนาด 0.2-0.5 x 5-60 เซนติเมตร
ภาพโดย นัชรี อุ่มบางตลาด
- ช่อดอก : เป็นช่อตั้งตรง ออกดอกตรง ซอกใบ ดอกในช่อแน่น ช่อดอกมีความ ยาวใกล้เคียงกับความยาวของใบ ยาว 10-12 เซนติเมตร
- ดอก : ก้านดอกมีสีขาว ทรงกระบอก ดอกมีสีขาวแกมม่วงคราม มีขนาด 1.5 x 2 เซนติเมตร มีกลิ่นหอมอ่อนๆ ดอก มีกลีบ 6 กลีบ ประกอบด้วย กลีบเลี้ยง 3 กลีบ กลีบดอก 2 กลีบ และกลีบปาก 1 กลีบ กลีบเลี้ยงและกลีบดอก มีสีขาว ปลายกลีบสีม่วง กลีบมีลักษณะค่อนข้าง กลม ปลายมนโค้งเว้า กลีบปาก มีสี ม่วง ปลายกลีบหยักเล็กน้อย มีเส้าเกสร สีขาวอยู่ตรงกลางดอก ฝาครอบอับเรณู สีม่วง ภายในมีอับเรณูสีเหลือง
ภาพโดย นัชรี อุ่มบางตลาด
- ช่วงเวลาออกดอก : มีนาคม-พฤษภาคม
- ผล : เป็นฝัก
- เมล็ด : ขนาดเมล็ดเล็กและมีจำนวนมาก
8. การกระจายพันธุ์และนิเวศวิทยา
มีแหล่งกระจายพันธุ์บริเวณป่าผลัดใบ ป่าดิบแล้ง ป่าดิบแล้ง หรือป่าโปร่งผลัดใบในประเทศไทย ลาว กัมพูชา และเวียดนาม สำหรับประเทศไทยพบในทุกภาคยกเว้นภาคใต้
พบที่ความสูง 300-700 เมตร จากระดับน้ำทะเล มักพบตามต้น ตามคาคบ ตามกิ่ง ตั้งแต่ระดับล่างขึ้นไปบนที่สูง ในพื้นที่ป่าโปร่งผลัดใบ ป่าเบญจพรรณ ป่าเต็งรัง บริเวณที่มีแสงมาก เป็นกล้วยไม้ที่ทนร้อนได้อย่างดี แม้พื้นที่ที่พบบางแห่งจะแล้งจัดที่พืชอิงอาศัยส่วนใหญ่ไม่สามารถเติบโตได้ เขาแกะก็สามารถดำรงชีพอยู่ได้
ภาพจาก : Plants of the World Online
https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:655693-1#bibliography
11. การใช้ประโยชน์ : ปลูกเป็นไม้ประดับ
เรียบเรียง:
ยุรัยยา อินทรวิจิตร ครู ชำนาญการพิศษ สถาบัน กศน.ภาคเหนือ
ถ่ายภาพ:
นัชรี อุ่มบางตลาด ครู ชำนาญการ สถาบัน กศน.ภาคเหนือ
อ้างอิง:
กรมอุทยานแห่งชาติสัตว์ป่าและพันธุ์พืช กองคุ้มครองพันธุ์สัตว์ป่าและพืชป่าตามอนุสัญญา. (2556). พืชอนุรักษ์ในบัญชีไซเตส (CITES) : กล้วยไม้ป่าในผืนป่าตะวันออก ตอนที่ 1. ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทยจำกัด. https://www.dnp.go.th/thailand-wen/issues_tw/pdf_issues/orchid_west.pdf
ทัศนัย ปัญจันทร์สิงห์. (2559). ความหลากหลายของกล้วยไม้ในศูนย์การศึกษาสามพร้าว มหาวิทยาลัยราชภัฎอุดรธานี. โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี (อพ.สธ.). http://academic.udru.ac.th/~rspg/orchid.pdf
ออร์คิดทรอปิคอล. (ม.ป.ป.). เอื้องเขาแกะ (Rhynchostylis coelestis). https://www.orchidtropical.com/rhynchostylis_coelestis.php
