การที่ดอกเอื้องเป็นสัญลักษณ์หนึ่งของล้านนาเช่นนี้ แน่นอนว่าในสถาบัน กศน. ภาคเหนือ ซึ่งตั้งอยู่ในจังหวัดลำปาง ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของล้านนา ย่อมมีจึงมีการปลูกดอกเอื้องไว้ด้วยเช่นกัน ดอกเอื้องที่มีอยู่ในสถาบัน กศน. ภาคเหนือ มีอยู่หลายชนิด และหนึ่งในนั้นก็คือ “เอื้องผึ้ง”
เอื้องผึ้ง ในสถาบัน กศน.ภาคเหนือ ภาพโดย นัชรี อุ่มบางตลาด
เอื้องผึ้ง
“เอื้องผึ้ง” หรือ “เอื้องเผิ้ง” ตามเสียงสำเนียงของชาวล้านนา เป็นกล้วยไม้ที่จัดอยู่ในสกุล Dendrobium ซึ่งในประเทศไทยนิยมเรียกสกุลนี้ว่า “หวาย” ซึ่งนับเป็นสกุลที่ใหญ่ที่สุดของวงศ์กล้วยไม้ และมีจำนวนสมาชิกมากที่สุดในประเทศไทย ค้นพบครั้งแรกในปี พ.ศ. 2383 (ค.ศ. 1840) ทางภาคเหนือของประเทศพม่า โดย Ernst Gottlieb von Steudel เป็นผู้ตั้งชื่อวิทยาศาสตร์ และชื่อระบุชนิดนั้นตั้งให้เป็นเกียรติแด่ Sir John Lindley ด้วยลักษณะเฉพาะที่มีกลิ่นหอมหวานราวน้ำผึ้ง จึงมีอีกชื่อหนึ่งว่า Honey fragrant ซึ่งกลิ่นของเอื้องผึ้งได้รับความสนใจเป็นอย่างมากจากนักสกัดกลิ่น เพื่อนำไปใช้เป็นน้ำหอมลักษณะทั่วไป
เอื้องผึ้ง เป็นกล้วยไม้ที่เกาะอาศัยอยู่บนต้นไม้ ในป่าธรรมชาติทางภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย มักพบเอื้องผึ้งขึ้นอยู่บริเวณของป่าดิบแล้ง สูงจากระดับน้ำทะเล 300-1,500 เมตร โดยเกาะอยู่กับต้นไม้ตามคาคบสูง ออกดอกในช่วงเดือนกุมภาพันธ์- เมษายน ดอกมีกลิ่นหอมแรงในช่วงกลางวัน สีเหลืองสดใส ช่อดอกยาวตั้งแต่ 15-40 ซ.ม. ห้อยย้อยลง มีจำนวนดอกไม่แน่นจนเกินไป และพลิ้วไหวได้ง่ายยามต้องลม ดอกบานเต็มที่ขนาด 2-3 ซ.ม. แรกบานจะมีสีเหลืองอมเขียว ระยะต่อ ๆ มาสีจะเข้มขึ้น จนเป็นสีเหลืองอมส้มแสด สวยงาม เป็นที่นิยมของสตรีล้านนา โดยเฉพาะสาวช่างฟ้อนที่จะนำไปประดับมวยผม จนกลายเป็นสัญลักษณ์ของสาวชาวเหนือ ดอกเอื้องผึ้ง เป็นดอกไม้ที่มีอายุบานสั้นมาก บานได้นานที่สุดราว 4-5 วัน นับจากวันที่บานได้เต็มที่แล้ว แต่หากถูกน้ำฝนจะบานอยู่ได้เพียง 2-3 วันเท่านั้น
สถานภาพ เป็นพืชอนุรักษ์บัญชีที่ 2 ของอนุสัญญาไซเตส
เอื้องผึ้งที่ขึ้นกับต้นไม้ใหญ่ ในสถาบัน กศน.ภาคเหนือ
ภาพโดย นัชรี อุ่มบางตลาด
ข้อมูลทางพฤกษศาสตร์ของเอื้องผึ้ง
1. ชื่อวิทยาศาสตร์ Scientific Name: Dendrobium lindleyi Steud.
2. ชื่อไทย Vernacular name: เอื้องผึ้ง
3. ชื่อท้องถิ่น Local Name: เอื้องผึ้ง (ภาคเหนือ) โพดอนแหล่ (กะเหรี่ยง แม่ฮ่องสอน)
4. ชื่อสามัญ Common Name:
5. วงศ์ Family: Orchidaceae (กล้วยไม้) วงศ์ย่อย Subfamily: Epidendroideae
6. สกุล Genus : Dendrobium (หวาย)
7. ลักษณะวิสัย Habit : กล้วยไม้อิงอาศัย
8. ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
11. การปลูกและการขยายพันธุ์ 
เขียน/เรียบเรียง/ถ่ายภาพ:
2. ชื่อไทย Vernacular name: เอื้องผึ้ง
3. ชื่อท้องถิ่น Local Name: เอื้องผึ้ง (ภาคเหนือ) โพดอนแหล่ (กะเหรี่ยง แม่ฮ่องสอน)
4. ชื่อสามัญ Common Name:
5. วงศ์ Family: Orchidaceae (กล้วยไม้) วงศ์ย่อย Subfamily: Epidendroideae
6. สกุล Genus : Dendrobium (หวาย)
7. ลักษณะวิสัย Habit : กล้วยไม้อิงอาศัย
8. ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
- ลำต้น ลำต้นของเอื้องผึ้ง เป็นลำลูกกล้วยรูปรี สูงประมาณ 6-10 เซนติเมตร เส้นผ่านศูนย์กลาง 2-3 เซนติเมตร มีรอยย่นเป็นร่องตามความยาวของลำลูกกล้วย ขึ้นชิดติดกันเป็นกอ
- ใบ หนึ่งลำลูกกล้วยจะมีเพียงหนึ่งใบ ออกที่ปลายลำ ใบรูปรีแกมขอบขนาน ปลายใบเว้า กว้าง 3 เซนติเมตร ยาว 4-6 เซนติเมตร ถ้ามีความสมบูรณ์มาอาจยาวได้ถึง 8-10 เซนติเมตร แผ่นใบหนาและแข็ง สีเขียวเข้ม
- ช่อดอก ช่อดอกออกที่โคนลำลูกกล้วย ช่อดอกห้อยลง ก้านช่อยาว
15-25 ซม. ถ้ามีความสมบูรณ์มากอาจมีช่อดอกยาวถึง
25-35 เซนติเมตร ออกดอกเป็นช่อกระจะ ซึ่งก็คือลักษณะของช่อดอกที่มีดอกเกิดสลับสองข้างของแกนกลาง มีก้านดอกย่อยยาวไล่เลี่ยกัน
ดอกที่เกิดและบานก่อนจะอยู่ด้านโคนของช่อดอก ดอกที่อยู่ปลายช่อจะบานที่หลัง
ออกดอกรอบก้านช่อ ใน 1 ช่อมีดอก 10-12 ดอก
ภาพโดย นัชรี อุ่มบางตลาด
- ดอก ดอกมีสีเหลืองเข้ม มีกลิ่นหอม ขนาดบานเต็มที่กว้าง 3 เซนติเมตร กลีบเลี้ยงรูปรีแกมรูปไข่ ปลายกลีบมน กลีบปากแผ่กว้าง รูปทรงเกือบกลม โคนกลีบสีเข้ม เส้าเกสรอ้วนสั้น ฝาครอบกลุ่มเรณูรูปกลม
- ช่วงเวลาในการออกดอก: กุมภาพันธ์-เมษายน
ภาพโดย นัชรี อุ่มบางตลาด
9. ถิ่นกำเนิดและการกระจายพันธุ์
แหล่งกำเนิดและเขตการกระจายพันธุ์ของเอื้องผึ้ง อินเดีย (แคว้นอัสสัม แคว้นสิขิม) ภูฏาน บังคลาเทศ ตอนกลางและตอนใต้ของจีน ตะวันออกเฉียงใต้ของจีน พม่า ไทย ลาว เวียดนาม
ในประเทศไทยพบมากที่ภาคเหนือและภาตะวันออกเฉียงเหนือง พบในป่าเต็งรัง ป่าเบญจพรรณ ป่าดิบแล้ง และป่าดิบเขา ตามที่โล่งแจ้งแสงแดดจัด เกือบทุกภูมิภาค ยกเว้นภาคกลาง
แผนที่แสดงถิ่นกำหนดและการกระจายพันธุ์ของเอื้องผึ้ง
ภาพจาก : Plants of the World Online
https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:627858-1
เอื้องผึ้งมีการเจริญเติบโตช้า ชอบอยู่ตามคาคบไม้ในที่โล่งและมีความชื้นเพียงพอ ขยายพันธุ์ได้ด้วยการแยกลำลูกกล้วยไปปลูก โดยนำไปแปะติดไว้กับขอนไม้หรือต้นไม้ และใช้เชือกฟางมัดยึดติดก่อนในช่วงแรก ใช้กาบมะพร้าวรองไว้อีกชั้นหนึ่ง เพื่อให้ต้นกล้วยไม้สามารถเดินรากและมีการยึดเกาะเร็วขึ้น
12. การใช้ประโยชน์
ปลูกเพื่อไม้ประดับ ใช้งานด้านภูมิทัศน์
เอื้องผึ้งและเอื้องคำต่างกันอย่างไร
“เอื้องผึ้ง” และ “เอื้องคำ" เป็นกล้วยไม้ที่ถ้าดูผิวเผินจะมีลักษณะดอกคล้ายคลึงกัน แต่หากสังเกตดูใหดีแล้วจะพบจุดแตกต่างอย่างชัดเจนหลายจุด ดังนี้
- ลำต้น หรือ ลำลูกกล้วย ลำลูกกล้วยของเอื้องผึ้งจะมีสีเขียวเข้มและมีกาบหุ้มลำลูกกล้วยสีขาวออกเทา ๆ ส่วนลำลูกกล้วยเอื้องคำจะมีสีเขียวอมเหลืองจนถึงสีเหลือง
เอื้องผึ้ง <=======ชชชชชช==========> เอื้องคำ
- ใบ เอื้องผึ้งจะมีจำนวนแค่หนึ่งใบต่อหนึ่งลำลูกกล้วยเท่านั้น ส่วนเอื้องคำจะมีมากกว่าหนึ่งใบ
เอื้องผึ้ง <=======ชชชชชช==========> เอื้องคำ
- ดอก เอื้องผึ้งจะมีกลีบดอกบาง ขอบกลีบปากเรียบ ส่วนเอื้องคำจะมีกลีบดอกหนากว่า และขอบกลีบปากหยักเป็นฝอย
เขียน/เรียบเรียง/ถ่ายภาพ:
นัชรี อุ่มบางตลาด ครู ชำนาญการ สถาบัน กศน.ภาคเหนือ
อ้างอิง:
กรมอุทยานแห่งชาติสัตว์ป่าและพันธุ์พืช, กองคุ้มครองพันธุ์สัตว์ป่าและพืชป่าตามอนุสัญญา. (2556). พืชอนุรักษ์ในบัญชีไซเตส (CITES) : กล้วยไม้ป่าในผืนป่าตะวันออก ตอนที่ 1. ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทยจำกัด.
https://www.dnp.go.th/thailand-wen/issues_tw/pdf_issues/orchid_west.pdf
https://www.dnp.go.th/thailand-wen/issues_tw/pdf_issues/orchid_west.pdf
ประสุข โฆษวิฑิตกุล, จิราภรณ์ เนาวรัตน์, และเทวิกา กล้าถิ่นภู. (2552). การศึกษาชนิดกล้วยไม้ที่เหมาะสมต่อการปลูกเลี้ยงเชิงพาณิชย์ในเขตภาคเหนือตอนล่าง [รายงานการวิจัย]. มหาวิทยาลัยนเรศวร.
http://nuir.lib.nu.ac.th/dspace/bitstream/123456789/169/1/prasuk.pdf
http://nuir.lib.nu.ac.th/dspace/bitstream/123456789/169/1/prasuk.pdf
ฐาปกรณ์ เครือระยา. (2563). ดอกเอื้องในพิธีกรรม ความเชื่อและวัฒนธรรมล้านนา. วารสารวิจิตรศิลป์.
11(2), 117-206.
https://so02.tci-thaijo.org/index.php/fineartsJournal/article/download/205401/166394/866314
https://so02.tci-thaijo.org/index.php/fineartsJournal/article/download/205401/166394/866314
รักดอก. (2563, 22 มิถุนายน). เอื้องผึ้ง. https://rakdok.com/กล้วยไม้เอื้องผึ้ง/
ออร์คิดทรอปิคอท. (ม.ป.ป.). เอื้องผึ้ง. https://www.orchidtropical.com/dendrobium-lindleyi.php
