ต้นผักเฮือดถือเป็นไม้ประวัติศาสตร์ เป็น “ไม้เสื้อเมือง” หรือ “ไม้มิ่งเมือง” ของเมืองเชียงใหม่ ในตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ กล่าวถึงไว้ว่า ขณะที่สามสหายสามกษัตริย์ (พญามังราย พญางำเมือง และพญาร่วง) หารือกันสร้างเมืองเชียงใหม่ ปี พ.ศ.1839 ขณะนั้นมีพญาหนูเผือกตัวใหญ่พร้อมด้วยบริวารสี่ตัว ไต่ออกจากชัยภูมิไปเข้าโพรงในต้นผักเฮือด ทั้งสามพระองค์ทรงอัศจรรย์ใจยิ่ง และทรงเห็นเป็นนิมิตอันดีจึงนำข้าวตอกดอกไม้ใส่พานทองบูชา พร้อมสถาปนาให้เป็น “ไม้มิ่งเมือง” ของเมืองนพบุรีศรีนครพิงค์เชียงใหม่ตั้งแต่บัดนั้น
ต้นผักเฮือด หน้าศาลากลางจังหวัดเชียงใหม่
อดีดผู้ว่าราชการจังหวัดเชียงใหม่ ปลูกไว้เมื่อ 20 พฤษภาคม 2542
ลักษณะทั่วไป
ลักษณะต้น: เฮือด เป็นไม้ยืนต้นผลัดใบ ขนาดกลาง ลำต้นสูง 8-15 เมตร ต้นที่อายุมากจะแตกพุ่มใหญ่ ต้นที่ถูกตัดกิ่ง หักกิ่งบ่อยจะดูเหมือนคล้ายตอไม้มีปุ่มปม กิ่งก้านมาก ยิ่งตัด ยิ่งแตกกิ่ง ลำต้นมีรากอากาศ
ต้นผักเฮือด อายุร้อยกว่าปี ที่บ้านปางมะโอ ต.แม่นะ อ.เชียงดาว จ.เชียงใหม่
ภาพจากเว็บไซต์สถานีโทรทัศน์ไทยพีบีเอส รายการภัตตาคารบ้านทุ่ง https://program.thaipbs.or.th/BanTung/episodes/56701
ใบ ใบผักเฮือดคือส่วนที่เราใช้รับประทาน โดยจะรับประทานเมื่อยังเป็นยอดอ่อนที่เริ่มงอกระยะแรก ยอดดอนมีลักษณะคล้ายดอกจำปาตอนตูม ผลิยอดใบอ่อนสีชมพู หรือสีชมพูอมเขียว ใบอ่อนแลดูใสแวววาวไปทั้งต้น และมีปลอกหุ้มใบ เป็นกาบใบสีขาว พอเจริญเต็มที่ใบอ่อนจะกลายเป็นใบแก่มีสีเขียว ปลายใบมนทู่ ขอบใบเรียบ ผิวใบมัน กว้าง 6-7 ซม. ยาว 7-18 ซม. มีหูใบขนาดเล็ก
ยอดอ่อน (ซ้าย) ภาพจาก https://www.kasettambon.com/เอียนดอย-ภาคอีสาน-คะนาง/
ใบอ่อน (ขวา) ภาพจาก https://morkeaw.net/spicy-salad-with-ficus-lacor-buch-ham
ดอก ออกดอกเป็นช่อตามกิ่งและซอกใบ เส้นผ่าศูนย์กลางดอกประมาณ 4-6 มม. ก้านดอกสั้น
ผล ผลอ่อนมีสีเขียว และจะเปลี่ยนเป็นสีชมพูแดง ม่วง หรือดำ เมื่อแก่เต็มที่ เส้นผ่าศูนย์กลางของผลประมาณ 1-2 ซม. ภายในมีเมล็ดมาก มักเป็นอาหารของนก
ผลอ่อน เฮือด ภาพจาก https://www.shutterstock.com/
การขยายพันธุ์
ผักเฮือดมีการขยายพันธุ์ด้วยการใช้เมล็ด การตอนกิ่ง และการปักชำกิ่ง
ประโยชน์และสรรพคุณ
สรรพคุณทางยา ผักเฮือดมีสรรพคุณทางยา ทั้งภายนอกและภายใน
สรรพคุณทางยา ผักเฮือดมีสรรพคุณทางยา ทั้งภายนอกและภายใน
- เปลือกลำต้น หมอพื้นบ้านทางภาคเหนือใช้เปลือกของต้นผักเฮือด ประมาณหนึ่งฝ่ามือ สับเป็นชิ้นเล็ก ๆ ต้มดื่มแก้ปวดท้อง อีกทั้งใช้เป็นยาทำให้อาเจียน นอกจากนี้ยังนำเปลือกมาต้ม ใช้ล้างแผลเปื่อย แผลติดเชื้อแบคทีเรียอย่างเฉียบพลัน ที่เข้าสู่ผิวหนังแท้และระบบน้ำเหลืองได้
- ใบ ใบมีสารคล้ายเอสโตรเจน ใช้ขับพยาธิตัวกลม ขับฤดูในกรณีที่ประจำเดือนมาไม่ปกติ ขับปัสสาวะ ไล่แมลง สำหรับสตรีแม่ลูกอ่อนที่มีอาการไอ ห้ามกินผักเฮือด จะทำให้ไอกำเริบ
- ดอก ดอกมีสรรพคุณในการฆ่าเหา แก้โรคผิวหนัง แผลพุพองจากไฟไหม้หรือน้ำร้อนลวก
- ผล ผลสุกสดหรือแห้ง มีฤทธิ์ลดระดับน้ำตาลในเลือด ในประเทศจีนใช้ใบรักษาการปวดเส้นเอ็น ปวดดวงตา ปวดหัว แก้คัน และรักษาแผล
- ราก ใช้เปลือกหรือรากสำหรับรักษาอาการปวดไขข้อ แขนขาชา อ่อนล้า
อาหารพื้นบ้านภาคเหนือ: ยำผักเฮือด
ส่วนผสม
1. ผักเฮือก 500 กรัม
2. เนื้อหมู 300 กรัม
3. พริกแห้ง 15 เม็ด
4. ข่าแก่หั่นแว่น 10 แว่น
5. กระเทียม 10 กลีบ
6. เกลือ ½ ช้อนชา
7. น้ำมันพืช 2 ช้อนโต๊ะ
8. ปลาร้าสับละเอียด 1 ช้อนโต๊ะ
9. ต้นหอม
ยำผักเฮือด
ขั้นตอนและวิธีทำ
- นำผักเฮือดมาล้างด้วยน้ำสะอาด พักให้สะเด็ดน้ำ จากนั้นจึงนำไปนึ่งให้สุกเปื่อย (ประมาณ 45 นาที) จึงนำมาหั่นเป็นชิ้นเล็ก ๆ พักเอาไว้
- ทำพริกแกง โดยนำพริกแห้งไปย่างบนเตาไฟให้กรอบ ส่วนปลาร้านำไปห่อด้วยใบตองย่างไฟให้สุกเช่นกัน แล้วนำเอาพริกแห้งที่ย่างกรอบใส่ลงในครก เติมเกลือ ข่า กระเทียม โขลกให้เข้ากันทั้งหมด แล้วจึงใส่ปลาร้าสับที่ย่างไฟสุกลงไปโขลกให้เข้ากัน
- นำพริกแกงที่โขลกไว้ คลุกเคล้ากับผักเฮือดให้ส่วนผสมเข้ากันทั้งหมด
- ตั้งกระทะให้ร้อน ใส่น้ำมันพืชลงไป เอากระเทียมลงไปเจียวให้เหลืองหอม แล้วจึงใส่เนื้อหมูลงไปผัดให้สุกเหลือง นำเอาผักเฮือดที่คลุกเคล้ากับพริกแกงแล้วลงไปผัด คนให้เข้ากัน ปรุงรสตามใจชอบอีกครั้งหนึ่ง เป็นอันเสร็จเรียบร้อย
เรียบเรียง:
ณิชากร เมตาภรณ์ ครูชำนาญการพิเศษ สถาบัน กศน.ภาคเหนือ
อ้างอิง :
กมลทิพย์ ประเทศ และคณะ. (2561, 13 กุมภาพันธ์). การขยายพันธุ์. สืบค้นจาก https://arit.kpru.ac.th/ap2/local/?nu=pages&page_id=116&code_db=610010&code_type=01ต้นผักเฮือด. สืบค้น 18 กรกฎาคม 2564 จาก https://www.at-chiangmai.com/ผักเฮือด/
สถาบันการท่องเที่ยวโดยชุมชน : CBT-I. (2555, 14 กุมภาพันธ์). ประโยชน์ของผักเฮือด. สืบค้นจากhttps://www.facebook.com/cbticlub/posts/ 349023695129008/
อดุลย์ศักดิ์ ไชยราช. (2561, 2 เมษายน). ผักเฮือด-สรรพคุณทางยา. สืบค้นจาก https://www.technologychaoban.com/bullet-news-today/article_53567
ผักพื้นบ้าน ผักเฮือด. สืบค้น 11 สิงหาคม 2564 จาก
http://area-based.lpru.ac.th/veg/www/Native_veg/v258.htm
ยำผักเฮือด เมนูสุขภาพต้นตำรับของชาวเหนือ ได้ทั้งความอร่อยและสุขภาพดี. (2563, 5 มิถุนายน). สืบค้นจาก https://food.trueid.net/detail/2z6n4lWrVR4z
