ต้องดอก หรือ ตอกลาย เป็นศิลปะหัตถกรรมพื้นบ้านของภาคเหนือตอนบน ที่เกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตของชาวเหนือหรือในแถบดินแดนล้านนาที่ทำสืบต่อกันมานานแล้ว เป็นงานที่มีคุณค่าทั้งทางด้านที่เป็นมรดกทางการช่างและศิลปหัตถกรรมของท้องถิ่นที่สืบทอดกันมาแต่อดีต ไม่ปรากฎว่าศิลปะการต้องดอกเริ่มขึ้นครั้งแรกตั้งแต่เมื่อใด ทราบแต่ว่ามีมานานแล้วตั้งแต่อาณาจักรล้านนาเจริญรุ่งเรือง เดิมเป็นงานระดับช่างหลวงภายในราชสำนักของชาวล้านนา และสืบทอดกันมาจากบรรพบุรุษเป็นเวลาหลายร้อยปีจนถึงปัจจุบัน
ความหมายของการต้องดอก
“ต้อง” เป็นภาษาพื้นเมืองของภาคเหนือตอนบน หมายถึง ตอก เจาะ ส่วนคำว่า “ดอก” ในภาษาพื้นบ้านภาคเหนือ หมายถึง ลวดลายต่าง ๆ “การต้องดอก” หมายถึง การตอก หรือการเจาะเพื่อให้เกิดลวดลายต่าง ๆ ที่สวยงาม โดย “สล่า” (ช่าง) จะใช้เครื่องมือประเภทสิ่ว ตอกลงไปบนแผ่นกระดาษ ผ้า แผ่นโลหะ หรือวัสดุอื่น ๆ ที่มีลักษณะแบบราบจนทะลุอีกด้านหนึ่ง เพื่อทำให้เกิดลวดลายที่สวยงาม หรือในบางพื้นที่อาจเรียกว่า “ตอกลาย” หรือ “ต้องลาย” ก็ได้เช่นกัน
งานต้องดอก นิยมนำไปใช้ในการทำลวดลายประดับตุงไชย การต้องลายดอกประดับโคมไฟ การตกแต่งปราสาทเครื่องไทยทาน(ครัวตาน)ในงานบุญหรือพิธีสำคัญทางศาสนา และประดับตกแต่งสถานที่สำหรบจัดงานพิธีต่าง ๆ สามารถนำมาใช้ในการประดับได้ทั้งในงานมงคลและงานอวมงคล เช่น ตกแต่งปราสาทศพเพื่ออุทิศไปให้ผู้วายชนม์
งานต้องดอกมีทั้งทำบนกระดาษ ผ้า แผ่นผ้า แผ่นไม้ และแผ่นโลหะ แต่เดิมนิยมทำบนกระดาษสา เนื่องจากกระดาษสาหาได้ง่าย แต่ปัจจุบันมีกลุ่มอาชีพซึ่งอนุรักษ์วัฒนธรรมท้องถิ่นซึ่งมีอยู่ในหลาย ๆ จังหวัด เช่น เชียงใหม่ ลำพูน เชียงราย แพร่ น่าน นิยมต้องดอกหรือการตอกลายลงบนผ้า เพื่อนำไปตกแต่งสถานที่สำหรับงานพิธีต่าง ๆ เนื่องจากผ้ามีอายุใช้งานคงทนกว่ากระดาษสา
ตุง ในงานประเพณีต่าง ๆ ของชาวล้านนา
- ลวดลายจากพืช คนโบราณนำพืชที่พบเห็นทั้งใบ ลำต้น และดอก มาเป็นต้นแบบในการออกแบบลวดลาย เช่น ดอกบัว ช่อชัยพฤกษ์ เครือเถาของพืช ใบองุ่น ตาอ้อย ผักกูด สับปะรด เป็นต้น
- ลวดลายจากสัตว์ มีลวดลายจำนวนมากที่ช่างนำต้นแบบมาจากสัตว์ ทั้งสัตว์ทั่วไปในธรรมชาติ และสัตว์ในจินตนาการอย่างสัตว์หิมพานต์ หรือในตำนานต่าง ๆลวดลายจากปีสิบสองนักษัตร
- ลวดลายจากคน เทวดา อสูร ลวดลายในการต้องดอกที่ได้รับแรงบันดาลใจจากคน ปกติจะใช้ภาพจำลองจากคนในนิยายพื้นบ้าน ส่วนนำการเทพยดามาเป็นลวดลายเพื่อใช้แสดงถึงความเคารพบูชา ยกย่องเชิดชู ลวดลายที่ปรากฏจะเน้นความสวยงาม ส่วนลวดลายอสรู มักใช้เป็นสัญลักษณ์แห่งความชั่วร้าย
- ลวดลายจากปรากฏการณ์ธรรมชาติ ช่างหรือสล่าพื้นบ้านมองเห็นความงามและความเป็นเอกลักษณ์ในตัวเองของธรรมชาติ จึงนำปรากฎการณ์ต่าง ๆ ในธรรมชาติมาออกแบบเป็นลวดลายสำหรับใช้ในการต้องดอก เช่น หยดน้ำ การไหลของน้ำ เปลวไฟ การเคลื่อนไหวของเมฆ และหมอก
- ลวดลายอื่น ๆ นอกจากการประดิษฐ์ลวดลายจากพืช สัตว์ คน ปรากฏการณ์ธรรมชาติแล้ว ยังการออกแบบลวดลายจากสิ่งอื่น ๆ รอบตัวอีกด้วย ภาชนะสิ่งของที่ใช้ในชีวิตประจำวัน เช่น หม้อดอก หม้อปูรณฆฏะ คนโทน้ำ พัด
- วัสดุหลักที่นำมาใช้ในการต้องดอกหรือตอกลายมีหลายประเภท โดยมีวัตถุประสงค์ในการใช้งานที่แตกต่างกันออกไป เช่น กระดาษ ผ้า แผ่นโลหะ
- กระดาษ ใช้สำหรับนำมาใช้ในการประดับตกแต่งที่ไม่ต้องการลงทุนสูง ไม่จำเป็นต้องเก็บรักษาเป็นเวลานาน กระดาษที่นิยมใช้มี 3 ประเภท คือ กระดาษว่าวเนื้อดี กระดาษเงินกระดาษทอง (กระดาษตะกั่ว) กระดาษที่มีสีด้านเดียว
- ผ้า ปัจจุบันนิยมนำมาประดับตกแต่งอาคารสถานที่ เวที ในงานพิธีต่าง ๆ มีความทนทานในการใช้งานมากกว่ากระดาษ
- แผ่นโลหะ ใช้สำหรับงานที่ต้องการความคงทนสูง เช่น ทำตุงถวายเป็นพุทธบูชา
- แม่แบบหรือแม่พิมพ์ แม่แบบหรือแม่พิมพ์ เป็นสิ่งสำคัญมาอย่างหนึ่งสำหรับช่างในการตอกลาย โดยช่างจะทำการร่างแบบและทำแม่แบบก่อน หลังจากนั้นจึงนำไปตอกลายลงบนวัสดุที่ต้องการ ยกเว้นช่างที่มีความชำนาญแลเชี่ยวชาญจริงที่สามารถสร้างลวดลายจากจิตนาการได้โดยไม่ต้องมีแบบหรือร่างแบบไว้ก่อน แต่เดิมแม่แบบมักทำด้วยหนังสัตว์ แต่ในปัจจุบันนิยมทำด้วยกระดาษแข็งหนา หรือแผ่นฟิลม์ แผ่นหนัง แผ่นพาสติก
- เครื่องมือที่ใช้ในการต้องดอก ได้แก่ สิ่วประเภทต่าง ๆ ค้อน ตะปู วัสดุรองพื้นขณะทำการตอกลายซึ่งส่วนใหญ่ใช้ไม้เนื้อแข็ง และหากเป็นการต้องดอกบนกระดาษนิยมใช้ใบตองรองอีกชั้นหนึ่งเพื่อไม่ให้กระดาษติดลงไปในเนื้อไม้ที่เป็นวัสดุรองพื้น
- เตรียมวัสดุรองพื้นในการต้องดอก โดยอาจใช้ไม้เนื้อแข็งเป็นฐาน และรองด้านบนด้วยใบตองเพื่อไม่ให้กระดาษติดกับไม้เมื่อทำการตอกลายลงไป
- พับกระดาษที่ต้องการต้องดอกตามลักษณะและความเหมาะสมของงาน
- นำแม่แบบมาวางบนกระดาษ และยึดหรือตรึงแม่แบบและกระดาษลงบนวัสดุรองพื้นด้วยตะปู
- ลงมือต้องดอกตามแม่แบบ
เขียนและเรียบเรียง :
นัชรี อุ่มบางตลาด สถาบัน กศน.ภาคเหนือ
กรมการศึกษานอกโรงเรียน. (2541). ชุดวิชา การต้องดอก หมวดศิลปหัตกรรม. กรุงเทพฯ: ต้นอ้อ แกรมมี่ จำกัด
